دندان یک «هیولا»: کشف نخستین دندان نهنگ عنبر از محوطه عصر مس والنسینا

تحریریه حرف مرد: نهنگ‌ها موجوداتی شگفت‌انگیز هستند. با وجود این‌که به‌طور گسترده‌ای مطالعه شده‌اند، هنوز رازهای زیادی را در خود نگه داشته‌اند. ساختارهای اجتماعی پیچیده و روش‌های ارتباطی آن‌ها همچنان موضوع پژوهش‌های در حال جریان است. دانشمندان هنوز نمی‌دانند که چگونه برخی از نهنگ‌ها می‌توانند به عمق‌های بسیار زیاد، بیش از ۲۰۰۰ متر، شیرجه بزنند و اینکه دقیقاً در آن اعماق چه می‌کنند.

اگر این موجودات باشکوه حتی برای ما نیز همچنان رازآمیز هستند، تصور کنید برای مردمان ماقبل تاریخ تا چه حد عجیب، ناشناخته و حتی اسطوره‌ای به‌نظر می‌رسیدند.

مطالعه‌ای جدید به سرپرستی دکتر ساموئل رامیرز-کروزادو آگویلار-گالین‌دو و همکارانش، شرحی جامع و زندگینامه‌ای از اولین دندان نهنگ عنبر کشف‌شده در شبه‌جزیره ایبری را ارائه می‌دهد که مربوط به دوران پیشاتاریخ متأخر است.

این دندان در سال ۲۰۱۸ از محوطه داخلی والنسینا د لا کنسپسیون-کاستیه‌خا د گوسمان (والنسینا)، یک محوطه عظیم عصر مس، کشف شد. اما این دندان چطور به آنجا رسیده و برای چه موردی استفاده شده بود؟

استفاده از عاج در گذر زمان

عاج از دیرباز به‌عنوان ماده خام در طول بخش بزرگی از پیشاتاریخ توسط انسان‌ها استفاده می‌شده است. از دست‌کم دوران پارینه‌سنگی فوقانی، عاج برای ساخت انواع مختلفی از اشیاء به‌کار می‌رفته؛ از زیورآلات شخصی همچون دستبند و گردنبند گرفته تا آثار هنری مانند مجسمه‌ها و تندیس‌ها و حتی سازهای موسیقی.

این امر تا حدی به‌خاطر ویژگی‌های فیزیکی عاج است که نسبت به فرایندهای فیزیکی، شیمیایی و زیستی در رسوبات مقاوم است. همچنین، جذابیت زیبایی‌شناختی و در برخی موارد، ماهیت غیر بومی و عجیب آن موجب ارزشمندی‌اش می‌شده است.

در شبه‌جزیره ایبری، عاج فیل از دوران نوسنگی تا عصر مس، عصر برنز و عصر آهن مورد استفاده بوده است. اخیراً، عاج‌های دریایی نیز وارد این حوزه پژوهشی شده‌اند؛ به‌ویژه عاج حاصل از نهنگ‌های دندان‌دار، و همچنین فک‌های دریا، والروس‌ها و سیرینیان‌ها (مانند گاوهای دریایی).

با این حال، دستیابی به عاج دریایی برای انسان‌ها همواره پیچیده‌تر بوده است. در آفریقا، شواهدی از جمع‌آوری لاشه‌های نهنگ‌ها از دوران پلیستوسن زیرین وجود دارد. در اروپا نیز مصرف یا پردازش لاشه‌های نهنگ از دوران پارینه‌سنگی فوقانی مستند شده است.

این‌که آیا این حیوانات شکار شده‌اند یا فقط از لاشه‌های به گل نشسته بهره‌برداری شده، همچنان محل بحث است.

اما درباره دندان نهنگ عنبر یافته‌شده در والنسینا چه باید گفت؟ پیش از آن، بیایید با خود والنسینا بیشتر آشنا شویم و سپس به سراغ این دندان خاص برویم.

والنسینا، یک محوطه عظیم عصر مس

والنسینا یک محوطه عظیم عصر مس در نزدیکی شهر سویا در جنوب غربی اسپانیا است. نخستین بار، کشف «لا پاستورا»، یک بنای مقبره‌ای مگالیتیک از نوع تولوس، توجه علمی را در دهه ۱۸۶۰ به این منطقه جلب کرد. از آن زمان، پیشرفت‌های تدریجی در طول قرن بیستم موجب شد که شناخت ما از تاریخ و باستان‌شناسی این محوطه به‌شدت افزایش یابد.

این محوطه بسیار وسیع است و ۴۵۰ هکتار را دربر می‌گیرد. در آن، ویژگی‌های متعددی وجود دارد؛ از خندق‌های عظیم گرفته تا هزاران گودال، حوضچه، چاه و سازه‌های تولوس (ساختمان‌هایی با سقف گنبدی و دایره‌ای شکل).

علاوه بر این، والنسینا بزرگ‌ترین مجموعه عاج فیل را در کل اروپای غربی برای هزاره سوم پیش از میلاد در خود جای داده است.

بخشی از این محوطه به نام «نوا بیبلیوتکا» (کتابخانه جدید) در بهار و تابستان ۲۰۱۸ به‌منظور ساخت یک کتابخانه جدید شهری حفاری شد. نوا بیبلیوتکا بخشی از تپه‌ای ملایم به نام «لا پررا» بود که پیش‌تر در دهه ۱۹۷۰ حفاری شده بود.

با استفاده از داده‌های رادیوکربن مشخص شده که نوا بیبلیوتکا حدود ۴۰۰ سال مورد استفاده قرار گرفته است. در این بخش، یک سازه سنگی دایره‌ای وجود داشت که پس از نخستین فاز سکونت در منطقه متروک شده بود. همچنین، گودال‌های مختلفی یافت شد، هفت ابزار سنگی بزرگ از جمله احتمالاً آسیاب‌سنگ، و یک تیغه کوچک تراش‌خورده.

علاوه بر این، در محوطه ۱۸۷ قطعه سفال و ۸۷ قطعه باقی‌مانده استخوان جانوری کشف شد.

در همین بستر بود که در سال ۲۰۱۸ دندان نهنگ عنبر کشف شد. این دندان، نخستین دندان نهنگ عنبر کشف‌شده در شبه‌جزیره ایبری است و فقط دومین مورد منتشرشده در کل حوزه مدیترانه غربی به شمار می‌آید. مورد دیگر به‌تازگی در مونته د‌آکودی در ساردینیا کشف شده است.

همچنین بخوانید: با این جاندار عجیب آشنا شوید؛‌ تولیدمثل هر ۱۲.۵ سال یک‌بار و تحرک هر ۷ سال یک‌ میلی‌متر!

از آرواره‌های «هیولا»

این دندان ناقص است و تنها نیمه بالایی آن باقی مانده. طول آن حدود ۱۳.۲ سانتی‌متر است و ۴۱۴ گرم وزن دارد. بر اساس شکل‌شناسی، اندازه و مقایسه با نمونه‌های دیگر موجود در منابع و مجموعه‌ها، مشخص شد که این دندان به یک نهنگ عنبر بالغ از گونه Physeter macrocephalus تعلق دارد. نه، متأسفانه این موجود یک هیولای اسطوره‌ای نیست. بلکه یک نهنگ عنبر واقعی است.

نهنگ عنبر به اَبَرخانواده «فایستروئید» تعلق دارد که در دوره الیگوسن بالایی، حدود ۲۵ میلیون سال پیش، تکامل یافته است. طی میلیون‌ها سال، این خانواده تنوع زیادی پیدا کرد و انواع مختلفی از آن‌ها، عمدتاً در اندازه متوسط، وجود داشتند. امروزه فقط سه گونه از آن‌ها باقی مانده‌اند: دو گونه کوچک‌تر و یک گونه غول‌آسا؛ یعنی نهنگ عنبر غول‌پیکر، نهنگ عنبر کوتوله و نهنگ عنبر کوچک.

دندان مورد نظر متعلق به نهنگ عنبر غول‌آسا است؛ موجودی که پراکندگی جهانی دارد و هم در آب‌های عمیق اقیانوس و هم در آب‌های ساحلی یافت می‌شود.

این نهنگ‌ها بزرگ‌ترین نهنگ‌های دندان‌دار هستند و اندازه آن‌ها با بیشتر نهنگ‌های باله‌دار برابری می‌کند. اما برخلاف نهنگ‌های باله‌دار، آرواره پایینی آن‌ها دندان دارد که برای گرفتن ماهی‌های بزرگ و ماهی مرکب‌های عظیم به‌کار می‌برند.

نهنگ‌های عنبر معمولاً در بهار و تابستان در تنگه جبل‌الطارق مشاهده می‌شوند؛ آنجا به شکار می‌پردازند و سپس به سمت جزایر بالئاری برای جفت‌گیری مهاجرت می‌کنند.

اما دندان یکی از این موجودات چطور ده‌ها کیلومتر را طی کرده و به محوطه نوا بیبلیوتکا رسیده است؟

سفر دندان

آثار باقی‌مانده بر سطح دندان نشان می‌دهد که این نهنگ عنبر پس از مرگ، در اقیانوس به کف دریا فرو رفته است. در آنجا، دندان توجه یک ماهی بزرگ، احتمالاً یک کوسه را جلب کرده؛ چراکه آثار گازگرفتگی بر سطح دندان یافت شده است. این دندان مدتی در کف دریا باقی مانده و آن‌قدر طولانی بوده که اسفنج‌ها و صدف‌های دریایی بر روی آن ساکن شده‌اند. این‌که آیا دندان هنوز به آرواره متصل بوده یا از آن جدا شده، مشخص نیست.

زمانی که از آرواره جدا شد، جریان‌های اقیانوسی آن را غلتانده‌اند تا جایی که به‌طور جزئی یا کامل در رسوبات دفن شده است.

محتمل‌ترین توضیح برای انتقال آن از کف دریا به خشکی، یک رویداد پرانرژی مانند طوفان یا حرکات جزر و مدی بزرگ است.

چنین رویدادهایی معمولاً عناصری از کف دریا را به ساحل می‌آورند که به‌طور معمول در ساحل دیده نمی‌شوند؛ از جمله صدف‌های بزرگ Pecten maximus که در بخش‌های دیگری از والنسینا نیز یافت شده‌اند.

پس از رسیدن به ساحل، دندان بلافاصله توسط انسان‌ها پیدا نشد. بلکه مدتی همان‌جا باقی ماند تا این‌که زیر رسوبات دفن شد. ریشه‌های گیاهان به سطح دندان چسبیدند و نقش‌هایی ریز به‌جا گذاشتند و بخش‌هایی از دندان پوسته‌ای سیمانی پیدا کرد.

در نهایت، فردی این دندان را پیدا کرد، آن را برداشت و تا والنسینا با خود برد. در فاصله میان پیدا شدن و دفن شدن، دندان مورد کار قرار گرفته است. شیارها و سایر نشانه‌های انسانی نشان می‌دهد که دندان به دقت شکسته شده است؛ احتمالاً نه با ضربه سنگین بلکه با اعمال فشار پیوسته، شاید با ابزاری شبیه به قلم. بخش گمشده دندان برای هدفی نامشخص مورد استفاده قرار گرفته و بخش باقی‌مانده در یک گودال قرار داده شده است.

این گودال حاوی بقایای انسانی نبوده و بنابراین یک قبر نبوده است. اما این عمل مشابه پدیده‌ای گسترده در اروپای نوسنگی است که در آن گودال‌هایی حفر شده و اشیاء مختلفی در آن‌ها قرار داده می‌شده؛ احتمالاً به‌عنوان نوعی نذر یا هدیه آیینی.

اشیاء قرار داده‌شده در این گودال‌ها اغلب نادر و بسیار ارزشمند بوده‌اند. برای مثال، ورقه‌های طلا با نقش چشم یا تبرهای مسی.

در والنسینا شواهد فراوانی وجود دارد که نشان می‌دهد حیوانات بزرگ با احترام خاصی مواجه می‌شده‌اند و اغلب به‌عنوان هدایای تدفینی برای افراد برجسته اجتماعی به کار می‌رفته‌اند؛ از جمله شاخ گوزن، پوسته تخم شترمرغ، عاج فیل و شاخ‌های گاو وحشی.

برای آن‌که دندان نهنگ عنبر در چنین بستر تدفینی ساختاری قرار داده شود، احتمالاً به‌عنوان شیئی با ارزش ذاتی و اجتماعی بالا شناخته شده است. شاید دست‌کم به‌عنوان بخشی از یک حیوان بزرگ درکش کرده باشند و حتی ممکن است دریافته باشند که این دندان متعلق به نهنگ است؛ موجودی که ممکن است درباره‌اش شنیده یا حتی آن را از دور در حال پاشیدن آب یا به‌گل‌نشسته در ساحل دیده باشند.

در واقع، کشف دندانی مشابه در مونته د‌آکودی می‌تواند ارزش نمادین دندان نهنگ عنبر والنسینا را تأیید کند. در آنجا نیز دندان نهنگ عنبر درون یک بنای آیینی عظیم قرار داده شده و به‌طور مشابه مورد کار قرار گرفته است.

دکتر ساموئل رامیرز-کروزادو آگویلار-گالین‌دو و همکارانش به‌تازگی مطالعه‌ای جامع از نخستین دندان نهنگ عنبر کشف‌شده در شبه‌جزیره ایبری انجام داده‌اند که به هزاره سوم پیش از میلاد تعلق دارد. این دندان در حفاری‌های بخش نوا بیبلیوتکا از محوطه والنسینا کشف شده است. منشأ آن یک نهنگ عنبر بالغ بوده؛ علت مرگش مشخص نیست. اما دست‌کم یکی از دندان‌هایش از کف دریا به سواحل اسپانیای امروزی رسیده است. هزاران سال پیش، انسان‌ها آن را برداشتند، رویش کار کردند و در گودالی به همراه اشیاء دیگر قرار دادند.

اگرچه کاربرد دقیق این دندان مشخص نیست، به‌نظر می‌رسد ارزش ذاتی و اجتماعی بالایی داشته است.

ما امروزه نهنگ‌ها را شگفت‌انگیز می‌دانیم؛ تصور کنید برای مردمان هزاران سال پیش تا چه اندازه رازآلود و اسطوره‌ای بوده‌اند.

آیا فکر می‌کنید مردم آن زمان واقعاً این دندان را به‌عنوان دندان نهنگ شناخته‌اند؟ به‌نظر شما کارکرد این گودال‌های آیینی چه بوده است؟

منبع: Medium، کاربر Sandee Oster