داستان هیجان‌انگیز نیکیتیچ میتروخین؛ بزرگترین رسواکننده «کا گ ب» که بود؟
در سال‌هایی که جنگ سرد سایه‌اش را بر روابط بین‌الملل افکنده بود، واسیلی میتروخین، یکی از کارکنان بایگانی سازمان اطلاعاتی اتحاد جماهیر شوروی (کا.گ.ب)، در سکوت و به دور از هیاهو، یادداشت‌هایی شخصی از اسناد محرمانه‌ای تهیه می‌کرد که بعدها توجه جهان را به خود جلب کرد. این یادداشت‌ها، که به «بایگانی میتروخین» معروف شدند، روایتی کم‌نظیر از فعالیت‌های اطلاعاتی شوروی در سرتاسر جهان ارائه می‌دهند؛ روایتی که تا سال‌ها در پستوهای تاریخ پنهان مانده بود.
تحریریه حرف مرد- امیررضا منعمی: در یکی از دالان‌های پیچیده‌ی ساختمان تاریخی لوبیانکا، جایی که کا.گ.ب، نهاد اطلاعاتی اتحاد جماهیر شوروی، اداره می‌شد، مردی روزها را در سکوت میان پرونده‌های محرمانه می‌گذراند. او نه مأمور عملیاتی بود، نه چهره‌ای سرشناس. نامش واسیلی نیکیتیچ میتروخین بود؛ آرشیویستی با نگاه دقیق، حافظه‌ای قوی، و زندگی‌ای که بعدها به نقطه‌ی توجه پژوهشگران و تاریخ‌نگاران تبدیل شد.
زندگی پیش از بایگانی
آنچه درباره او نقل شده، میتروخین در سال ۱۹۲۲ در دهکده‌ای کوچک به دنیا آمد. در جوانی در دانشگاه‌های شوروی تحصیل کرد و سپس وارد سرویس امنیتی شد. با وجود آموزش نظامی و فعالیت‌های اولیه‌اش، پس از مدتی به بخش بایگانی اطلاعات خارجی کا.گ.ب منتقل شد؛ موقعیتی که به او دسترسی به اسناد سری بسیاری داد، اما در ظاهر فاقد جذابیت و هیجان کار میدانی بود.
بین سال‌های ۱۹۷۲ تا ۱۹۸۴، زمانی که کا.گ.ب تصمیم گرفت آرشیوهای خود را از ساختمان مرکزی به مقر جدید در یاسنیوو منتقل کند، میتروخین مسئولیت سازمان‌دهی این انتقال را بر عهده گرفت. این دوره، نقطه عطفی در زندگی او بود. روزانه با حجم عظیمی از اسناد روبرو می‌شد—از گزارش‌های جاسوسی گرفته تا اطلاعات مربوط به نفوذ، عملیات‌های پنهان، و روابط سیاسی میان‌دولتی.
همچنین ببینید: سقوط کرمان و انتقام آغامحمدخان قاجار؛ روایتی مستند از یک تراژدی تاریخی
یادداشت‌برداری پنهانی
میتروخین تصمیم گرفت بخشی از این اسناد را برای خود یادداشت‌برداری کند. او این کار را به صورت دست‌نویس انجام می‌داد، بدون کمک از هیچ ابزاری که بتواند او را لو دهد. یادداشت‌ها را در خانه، در مکان‌هایی پنهان می‌کرد که حتی اعضای خانواده‌اش نیز از وجودشان بی‌خبر بودند.
او نه سندی را خارج کرد، نه مستقیماً افشاگری کرد، بلکه صرفاً یادداشت‌هایی تهیه کرد که به مرور زمان به آرشیوی موازی از اسناد رسمی کا.گ.ب تبدیل شدند.
مهاجرت به غرب
پس از فروپاشی اتحاد شوروی در اوایل دهه ۱۹۹۰، میتروخین تصمیم گرفت از این کشور خارج شود. در سال ۱۹۹۲، با مراجعه به سفارت بریتانیا در ریگا، لتونی، بخشی از یادداشت‌های خود را ارائه داد. پس از بررسی اولیه، او به همراه خانواده‌اش به بریتانیا منتقل شد.
در آن‌جا، یادداشت‌ها به سرویس اطلاعاتی بریتانیا (MI6) سپرده شد. میتروخین در سال‌های بعد با همکاری کریستوفر اندرو، استاد دانشگاه کمبریج و مورخ رسمی MI5، شروع به ثبت منظم این اسناد در قالب پژوهش‌های تاریخی کرد.
بایگانی میتروخین
این یادداشت‌ها که بعدها به عنوان «بایگانی میتروخین» شناخته شدند، شامل اطلاعات گسترده‌ای درباره فعالیت‌های خارجی کا.گ.ب در طول دهه‌های جنگ سرد بودند. آن‌ها شامل نام مأموران، عملیات‌ها، کشورهای هدف، و همچنین سیاست‌های اطلاعاتی کلی شوروی در سطح جهانی می‌شدند.
در سال‌های بعد، اطلاعات این بایگانی در قالب دو کتاب عمده منتشر شد: «بایگانی میتروخین» و «شمشیر و سپر». این آثار، اطلاعات مهمی درباره ساختار و تاکتیک‌های کا.گ.ب در کشورهای مختلف ارائه دادند. در کنار این، برخی از اسناد در قالب پژوهش‌های دانشگاهی در مرکز آرشیو چرچیل در دانشگاه کمبریج نگهداری و منتشر شدند.
واکنش‌ها و ارزیابی‌ها
انتشار این اسناد در محافل مختلف واکنش‌های گوناگونی به دنبال داشت. در برخی کشورها تحقیقات رسمی درباره هویت افراد ذکر شده آغاز شد. در برخی دیگر، این اسناد به عنوان منابعی برای تحلیل‌های اطلاعاتی و تاریخی به کار گرفته شدند.
عده‌ای، ارزش علمی و تاریخی یادداشت‌های میتروخین را بسیار بالا ارزیابی کردند؛ چراکه آن‌ها تصویری نسبتاً جامع از فعالیت‌های اطلاعاتی کا.گ.ب در خارج از مرزهای شوروی ارائه می‌دادند. در عین حال، برخی نیز نسبت به صحت و دقت آن‌ها تردیدهایی داشتند، چرا که این اسناد نه مستندات رسمی، بلکه یادداشت‌های فردی بودند و امکان وجود خطا یا سوءبرداشت در آن‌ها وجود داشت.
پایان زندگی و آغاز مطالعه
میتروخین تا پایان عمر خود در بریتانیا زندگی کرد. او در سال ۲۰۰۴ درگذشت. پس از مرگش، دسترسی عمومی به برخی از اسناد یادداشت‌شده‌اش از سوی دانشگاه کمبریج امکان‌پذیر شد.
از آن زمان تاکنون، پژوهشگران حوزه اطلاعات، تاریخ‌نگاران و تحلیلگران سیاسی بارها به این بایگانی رجوع کرده‌اند تا تصویر دقیق‌تری از عملکرد یکی از تأثیرگذارترین نهادهای اطلاعاتی قرن بیستم به دست آورند.