تولید بنزین داخلی با مواد سرطان زا: چرا مسئولین اقدامی نمی‌کنند؟

برای جبران بحران کمبود بنزین در کشور، مسئولان راهکارهایی متنوعی برگزیده‌اند. موضوع تولید بنزین توسط پتروشیمی‌ها برای جبران کمبود بنزین در سالیان گذشته از جمله موارد حساسیت‌زا بوده است. اخیرا، احتمال افزایش استفاده از مواد خطرناک و سرطان زا در بنزین تولید داخل مطرح شده است.

در واقع مسئله تولید بنزین داخلی با مواد سرطان زا مربوط به استفاده از انواع اکتان‌افزارهای خطرناک است که برخی از آن‌ها در بسیاری از کشورها ممنوع است. برای مثال، سرب و ام.تی.بی.ای از جمله این مواد شیمیایی محسوب می‌شود.

گرچه استفاده از سرب در بنزین تولیدی ایران ممنوع شده، شواهد جدید نشان می‌دهد که ام.تی.بی.ای تاکنون از طریق واردات یا تولید توسط پتروشیمی‌های داخلی به دست پالایشگاه‌ها رسیده و در بنزین تولید داخل استفاده می‌شود. باید دید چه شواهدی مبنی بر استفاده از این ماده شیمیایی در ایران وجود دارد و چرا استفاده از این ماده خطرناک است؟

شواهدی از تولید بنزین داخلی با مواد سرطان زا

سعید زرین‌پاشنه، رئیس سابق واحد مدل‌سازی و کنترل فرآیندها در پژوهشگاه صنعت نفت، در مورد ام.بی.تی.ای در سال ۸۰ گفت: میزان اکتان بنزین‌هایی که به طور مستقیم از نفت خام به دست می‌آید، پایین بوده و لازم است بالا رود تا آرام‌سوزی داشته باشد. هرچه میزان اکتان بنزین به ۱۰۰ نزدیک شود، کیفیت آن بهبود می‌یابد.

به گفته او، برای بالابردن عدد اکتان بنزین پیش‌تر از سرب استفاده می‌شد، اما به دلیل بروز مشکلات زیست محیطی ناشی از استفاده از آن، حذف سرب از بنزین اندیشیده شد. روش معمول جایگزین سرب در بنزین، ام.تی.بی.ای است. میزان سربی که به بنزین افزوده می‌شود، حدود دهم گرم در لیتر است، اما ام.تی.بی.ای در حد ۱۰ تا ۱۵ درصد حجمی به بنزین افزوده می‌شود.

وی خاطرنشان کرد: افزودن ام.تی.بی.ای به بنزین علاوه بر کاهش خطرات زیست محیطی، به کاهش مصرف بنزین نیز کمک می‌کند، چون حجم بنزین زیاد می‌شود.

این از اولین اظهاراتی است که در مورد به‌کارگیری ام.تی.بی.ای در بنزین مطرح شد؛ اما درنهایت موضوع خطرناک‌بودن این ماده مورد تائید قرار نگرفت.

اولین واحد تولید ام.تی.بی.ای در ایران در بندر امام با ظرفیت ۵۵۰ هزار تن در آن زمان، در سال ۸۰ راه‌اندازی شد. بر اساس گزارشی در سال ۸۳ گزارش داد، این ماده به منظور افزایش عدد اکتان بنزین مورد استفاده قرار مى‌گیرد.

محمد احتیاطی، مدیرعامل وقت شرکت بازرگانی پتروشیمی ایران، در سال ۸۳ گفت: محصول تولیدی واحد ام.تی.بی.ای مجتمع پتروشیمی بندر امام، به طور کامل در داخل کشور به مصرف می‌رسد و صادرات این محصول مورد نظر نیست.

وی عنوان کرد: میزان ام.تی.بی.ای مورد نیاز کشور، ۹۰۰ هزار تن در سال برآورد شده است که با بهره‌برداری از واحد یادشده، این میزان به ۴۰۰ هزار تن در سال کاهش می‌یابد. افزون بر این، با واردات بنزین سوپر، نیاز به واردات ام.تی.بی.ای کاهش بیشتری می‌یابد و کشور به سوی بی‌نیازی از واردات ام.تی.بی.ای پیش می‌رود.

آن‌طور که علیرضا صدیقی‌زاده، مدیرعامل وقت پتروشیمی بندرامام، در سال ۸۹ به شبکه رسمی اطلاع‌رسانی نفت‌وگاز گفت: واحد ام.تی.بی.ای به عنوان ماده افزودنی در تولید بنزین بدون سرب و افزایش عدد اکتان بنزین استفاده می‌شود و با توجه به نیاز تامین بنزین کشور به این محصول اهمیت این واحد دو چندان شده است.

سال‌ها پس از این اظهارات که از استفاده ام.بی.تی.ای در بنزین تولیدی نشان داشت، پتروشیمی بندر امام، ورود خود به حوزه تولید بنزین را اعلام کرد.

رضا امیری، مدیرعامل وقت مجتمع پتروشیمی بندر امام، در سال ۹۵ گفت: پتروشیمی بندر امام از اواخر سال ۱۳۹۳ موفق به تولید بنزین با استاندارد یورو۴ شد و به تولید انبوه و صنعتی رسید.

وی افزود: در راستای سیاست راهبردی وزارت نفت برای تامین بنزین موردنیاز مصرف داخلی و جلوگیری از واردات بنزین و خروج ارز از کشور و همچنین ارتقای کیفیت بنزین قابل تولید در مجتمع‌های پتروشیمی به استاندارد یورو۴، مطالعه تولید اقتصادی بنزین یورو۴ در پتروشیمی بندر امام صورت گرفت.

به گفته او، محصول بنزین یورو ۴ حاصل آمیختن سه ماده پارافینی پایه عاری از سولفور با درصد حجمی ۵۰ درصد و ماده آروماتیکی عاری از بنزن و سولفور با درصد حجمی ۳۵ درصد و در نهایت ماده اکتان‌افزا ام.تی.بی.ای به میزان ۱۵ درصد است.

آن‌طور که از اظهارات مدیرعامل پتروشیمی بندرامام پیداست، این پتروشیمی نه‌تنها وظیفه مهم تامین این ماده برای پالایشگاه‌ها را بر عهده دارد، بلکه خود نیز به دلیل دستور تولید بنزین به پتروشیمی‌ها، از سال ۹۳ روند تولید بنزین همراه با ام.تی.بی.ای را آغاز کرده است.

اظهارات صریح معاون وزیر نفت مبنی بر استفاده ام.تی.بی.ای در ایران

در سال ۹۳ یک محموله بنزین یورو۴ وارد کشور شد. آن‌طور که تسنیم گزارش داد، بنزین وارداتی حامل ترکیب ممنوعه و سرطان‌زا ام.ام.تی بود.

در همان زمان، عباس کاظمی، معاون وقت وزیر نفت، با اظهار به اینکه برخی رسانه‌ها تفسیرهای نادرست از اسناد را منتشر کرده‌اند تاکید کرد: ماده اکتان‌افزایی که در بنزین استفاده می‌شود ام.تی.بی.ای است و نه ام.ام.تی و بنابراین تهدیدی برای سلامتی مردم به شمار نرفته و عامل سرطان‌زا به شمار نمی‌رود.

در همان زمان سندی مبنی بر اینکه محموله وارداتی هم ماده خطرناک ام.ام.تی و هم ام.بی.تی.ای را دارا بوده است، منتشر شد. این در حالی است که معاون وقت وزیر نفت ام.بی.تی.ای را تهدیدی برای سلامتی به شمار نیاورد و تنها قصد اعلام برائت از وجود ام.ام.تی در محموله مذکور را داشت.

نکته مهمی که در این مورد نمی‌توان نادیده گرفت، اعتراف صریح کاظمی مبنی بر استفاده از این ماده در بنزین تولیدی است. کاظمی در سال ۹۵ گفت: در شرایط فعلی از مجموع کل تولید بنزین پایه کشور سهم ام.تی.بی.ای به دو تا سه درصد نمی‌رسد. حتی در صورت بهره‌برداری از فاز یک پالایشگاه ستاره خلیج فارس، حذف ام.تی.بی.ای از ترکیب بنزین کشور در دستور کار قرار ندارد، زیرا بنزین تولیدی در پالایشگاه‌ها و حتی فاز اول پالایشگاه ستاره خلیج فارس برای اکتان‌افزایی نیاز به ام.تی.بی.ای دارند.

معاون وزیر نفت با اعلام اینکه ام.تی.بی.ای یک ماده زیان‌آور و خطرناک نیست، گفت: هم‌اکنون روزانه ۲.۵ تا سه میلیون لیتر ام.تی.بی.ای در کشور تولید می‌شود که این ماده شیمیایی به عنوان اکتان‌افزا به ترکیب بنزین اضافه می‌شود. این ماده با بنزین برخی پالایشگاه‌ها ترکیب می‌شود تا عدد اکتان بنزین بالا برود. این بنزین معمولا در کلان‌شهرها اصلا توزیع نمی‌شود.

به گفته او، تنها مشکل استفاده از ام.تی.بی.ای در ترکیب بنزین، پایداری بالای این ماده شیمیایی در آب است. هم‌اکنون حجم تولید بنزین پایه در پالایشگاه‌های نفت ایران به حدود ۶۱ میلیون لیتر در روز رسیده است که با احتساب ام.تی.بی.ای این ظرفیت تولید به ۶۳ میلیون تا ۶۴ میلیون لیتر افزایش می‌یابد.

احتمال افزایش استفاده از ام.بی.تی.ای

از سال ۹۵ تاکنون اظهارات رسمی مبنی بر استفاده از این ماده شیمیایی منتشر نشده است، اما با توجه به بحران کمبود بنزین و خاصیت این اکتان‌افزا، احتمال تداوم استفاده از آن برای افزایش کمیت بنزین تولیدی وجود دارد.

محمدصادق عظیمی‌فر، معاون وزیر نفت، در فروردین سال ۱۴۰۴، میزان تولید بنزین در کشور را ۱۲۰ میلیون لیتر در روز عنوان کرد.

استفاده از ام.بی.تی.ای ظرفیت تولید بنزین را در سال ۹۵ از ۶۰ میلیون به ۶۴ میلیون لیتر رساند. به بیان دیگر، این ماده قدرت افزایش ۰.۰۶ درصدی حجم تولیدی را داشت. با این حساب و با فرض اضافه‌نشدن میزان استفاده از این ماده در بنزین تولیدی کشور، میزان تولید بنزین از ۱۲۰ میلیون لیتر به ۱۲۷ میلیون لیتر می‌رسد.

البته با توجه به شواهد موجود، این احتمال وجود دارد که با افزایش مصرف بنزین در کشور و بحران کمبود آن، مسئولان استفاده از ماده ام.بی.تی.ای را برای افزایش حجم بنزین تولیدی افزایش داده باشند. این بدان معناست که زنگ خطر افزایش کمیت بنزین به بهای کاهش کیفیت و خطرناک‌بودن ماده استفاده‌شده در آن به صدا درآمده است.

ام.تی.بی.ای چیست و چرا ماده خطرناکی به حساب می‌آید؟

ام.تی.بی.ای یکی از افزودنی‌های اکسیژن‌دار بنزین است که برای بهبود عدد اکتان و کاهش آلایندگی موتورهای بنزینی مورد استفاده قرار می‌گیرد. با این حال، از اوایل دهه ۲۰۰۰، نگرانی‌های زیست‌محیطی ناشی از آلودگی منابع آب‌های زیرزمینی و تاثیرات بهداشتی این ماده منجر به وضع محدودیت‌ها و ممنوعیت‌هایی در کشورهای مختلف شد.

ام.تی.بی.ای بیشتر از سایر اجزای بنزین در آب حل می‌شود. در صورتی نشت این ماده در پالایشگاه یا پمپ‌های بنزین، سریع‌تر و عمیق‌تر می‌تواند در خاک به سمت آب‌های زیرزمینی حرکت و آب‌ها را آلوده کند.

آن‌طور که شواهد مهندسی بهداشت ایران نشان می‌دهند، حتی نشت مقدار کمی از این ماده به آب‌ها، می‌تواند منبع موردنظر را غیر قابل شرب کند. زمانی که آب آلوده شود، پاک‌سازی آن بسیار دشوار است.

در صورت نشت این ماده و آلوده‌کردن آب‌ها، مردم در معرض این ماده خطرناک قرار می‌گیرند. لازم به ذکر است که استفاده از این ماده در بنزین منجر به قرارگیری مردم در معرض این ماده خطرناک از طریق تنفس هوای آلوده می‌شود. همچنین قرار گرفتن در معرض فاز گازی می‌تواند باعث التهابات پوستی و ناراحتی‌های چشمی شود.

مطالعات متعددی برای بررسی اثرات بهداشتی در حیوانات آزمایشگاهی در معرض استنشاق یا مصرف این ماده انجام شده است که اغلب در دوزهای بسیار بالایی در طول عمر خود قرار گرفته‌اند. برخی از این مطالعات نشان داده‌اند که قرار گرفتن در این سطوح مواجهه بالا باعث ایجاد تومورهای کلیه، کبد و برخی اندام‌های دیگر می‌شود. البته دوز بالایی که در این مطالعات در نظر گرفته شده، بالاتر از آستانه تحمل انسان است.

آن‌طور که اداره آب آژانس حفاظت محیط زیست آمریکا گزارش داده، شواهد کافی برای برآورد خطرات بالقوه ام.تی.بی.ای در دوزهای پایین در آب آشامیدنی وجود ندارد، اما شواهد نشان می‌دهد که ام.تی.بی.ای در دوزهای بالا یک سرطان‌زای بالقوه انسانی است.

ممنوعیت و محدودیت استفاده از ام.تی.بی.ای در کشورهای مختلف

در ایالات متحده آمریکا، استفاده از ام.تی.بی.ای از اوایل دهه ۲۰۰۰ به‌تدریج محدود شد. تا سال ۲۰۰۷، ۲۳ ایالت از جمله کالیفرنیا و نیویورک، استفاده از این ماده را به دلایل زیست‌محیطی ممنوع کردند. این تصمیمات در واکنش به شواهد مربوط به نشت ام.تی.بی.ای به سفره‌های آب زیرزمینی و دشواری‌های مرتبط با حذف آن از منابع آب شرب اتخاذ شد.

در کانادا نیز برخی استان‌ها به‌طور مستقل مقرراتی برای محدودسازی استفاده از ام.تی.بی.ای وضع کرده‌اند. به طور مشابه، ژاپن و نیوزلند نیز با هدف حفاظت از منابع آبی، استفاده از ام.تی.بی.ای را محدود یا در مواقعی ممنوع اعلام کرده‌اند. به عنوان نمونه، نیوزلند از سال ۲۰۰۳ به‌طور رسمی استفاده از ام.تی.بی.ای در فرآورده‌های سوختی را ممنوع کرد.

در اتحادیه اروپا، استفاده از ام.تی.بی.ای در مقادیر محدود مجاز است. مقررات اتحادیه استفاده از این ماده را تا سقف پنج درصد در ترکیب بنزین مجاز می‌دانند. این در حالی است که مدیرعامل پتروشیمی امام سهم این ماده از بنزین تولیدی را ۱۵ درصد دانسته بود!

در مجموع، روند جهانی نشان‌دهنده کاهش تدریجی مصرف ام.تی.بی.ای در صنعت سوخت است؛ روندی که تحت‌تاثیر دغدغه‌های زیست‌محیطی و سلامت عمومی شکل گرفت. با این که ام.تی.بی.ای به طور قطعی در دسته مواد سرطان‌زای قطعی برای انسان قرار نگرفته است، اما از نظر آژانس حفاظت محیط زیست آمریکا، این ماده در دوزهای بالا بالقوه سرطان‌زاست.

حال با توجه به شواهد موجود مبنی بر استفاده از این ماده در ایران، ابهامات جدی در زمینه سلامت عمومی و محیط زیست وجود دارد که لازم است مسئولان هرچه سریع‌تر شفاف‌سازی‌های لازم را در این زمینه انجام دهند.

منبع: تجارت نیوز