۱۲ نکته خواندنی درباره جایزه صلح نوبل

با اعلام کمیته نروژی نوبل، جایزه صلح نوبل ۲۰۲۳ به نرگس محمدی از ایران رسید تا او دومین ایرانی باشد که این جایزه را از آن خود می کند. به همین بهانه، نگاهی داشته ایم به تاریخچه این جایزه و نکات جالبی که درباره آن وجود دارد.

تاریخچه جایزه صلح نوبل

در ۲۷ نوامبر ۱۸۹۵، آلفرد نوبل آخرین وصیت نامه خود را امضا کرد و بیشترین سهم از دارایی خود، بیش از ۳۱ میلیون کرون (معادل تقریباً ۱۷۰۲ میلیون کرون کنونی یا ۱۵۵ میلیون دلار) را به یک صندوق مالی تبدیل و در «اوراق بهادار مطمئن» سرمایه گذاری کرد. درآمد حاصل از این سرمایه‌گذاری‌ها قرار بود «سالانه به شکل جوایز برای کسانی که در سال گذشته بیشترین سود را برای بشریت داشته‌اند، توزیع شود.»

همانطور که در وصیت نامه نوبل توضیح داده شد، یک بخش از این درآمد به «کسی که بیشترین یا بهترین کار را برای دوستی (برادری) میان ملت ها، برای لغو یا کاهش ارتش های ثابت و برای برگزاری و ترویج کنگره های صلح انجام دهد» اختصاص یافته است.

چرا کمیته نروژی برای جایزه صلح نوبل؟

همه جوایز نوبل در استکهلم سوئد اعطا می شوند، به جز جایزه صلح نوبل که در اسلو، پایتخت نروژ اعطا می شود. آلفرد نوبل، یک جهان وطن سوئدی بود. او در وصیت نامه خود اعلام کرد که جایزه صلح نوبل باید توسط کمیته نروژی اعطا شود. زمانی که آلفرد نوبل زنده بود، نروژ و سوئد تحت یک پادشاهی متحد بودند تا اینکه در سال ۱۹۰۵ نروژ به یک پادشاهی مستقل تبدیل شد.

جایزه صلح نوبل ۱۰ دسامبر هر سال، مصادف با سالگرد درگذشت آلفرد نوبل و در حضور پادشاه نروژ، به برنده یا برندگان تقدیم می شود.

مبلغ جایزه، مدال و دیپلم برنده صلح نوبل

مبلغ جایزه نوبل برای سال ۲۰۲۳ به ازای هر جایزه کامل نوبل، ۱۱ میلیون کرون سوئد (SEK) تعیین شده است که معادل تقریبا ۱ میلیون دلار است.

مدال جایزه صلح نوبل توسط مجسمه ساز نروژی، گوستاو ویگلند، طراحی شده است و آلفرد نوبل را در ژستی کمی متفاوت از مدال های دیگر نشان می دهد. مدال ها تا قبل از سال ۱۹۸۰ از طلای ۲۳ عیار ساخته می شدند، اما پس از آن در ساخت آنها از طلای ۱۸ عیار با روکش طلای ۲۴ عیار استفاده شد. وزن هر مدال بسته به قیمت طلا متفاوت است، اما به طور متوسط معادل ۱۷۵ گرم است. قطر هر مدال ۶۶ میلیمتر و ضخامت آن بین ۵.۲ تا ۲.۴ میلیمتر است. البته ارزش مدال های نوبل بیش از اینها است. در سال ۲۰۱۴ جیمز واتسون مدال خود را به قیمت ۴.۷ میلیون دلار فروخت. گفته می شود میلیاردر روسی که آن را خریده بود، بعدا مدال را به واتسون برگرداند.

هر دیپلم جایزه نوبل یک اثر هنری منحصر به فرد است که توسط برجسته ترین هنرمندان و خوشنویسان سوئدی و نروژی خلق شده می شود.

تعداد جوایز صلح نوبل

۱۰۴  جایزه صلح نوبل از سال ۱۹۰۱ اعطا شده است و در ۱۹ سال هم خبری از اعطای آن نبوده است: سال های ۱۹۱۴-۱۹۱۶، ۱۹۱۸، ۱۹۲۳، ۱۹۲۴، ۱۹۲۸، ۱۹۳۲، ۱۹۳۹-۱۹۴۳، ۱۹۴۸-۱۹۲۹، ۱۹۴۸-۱۹۱۶، ۱۹۵۱-۱۹۱۶.

چرا در آن سال ها جوایز صلح اعطا نمی شد؟ در اساسنامه بنیاد نوبل آمده است: «اگر هیچ یک از آثار مورد بررسی اهمیت مندرج در بند اول را نداشته باشد، پول جایزه باید تا سال بعد ذخیره می شود. اگر حتی در آن زمان نیز جایزه قابل اعطا نباشد، این مبلغ به وجوه محدود بنیاد اضافه می شود.» در طول جنگ جهانی اول و دوم، این جایزه کمتر اعطا شد.

جوایز صلح انفرادی و مشترک

در اساسنامه بنیاد نوبل آمده است: «مبلغ جایزه ممکن است به طور مساوی بین دو اثر تقسیم شود که هر کدام شایسته یک جایزه در نظر گرفته می‌شوند. اگر اثری که جایزه می گیرد توسط دو یا سه نفر ساخته شده باشد، جایزه به طور مشترک به آنها تعلق می گیرد. در هیچ حالتی نمی توان مبلغ جایزه را بین بیش از سه نفر تقسیم کرد.»

از مجموع جوایز صلح نوبل،۷۰ جایزه فقط به یک برنده اهدا شده است، ۳۱ جایزه به طور مشترک به دو برنده تعلق گرفته است، و ۲ جایزه بین سه نفر تقسیم شده است. جایزه صلح نوبل ۱۹۹۴ به یاسر عرفات، شیمون پرز، و اسحاق رابین داده شد و جایزه صلح نوبل ۲۰۱۱ به سه زن به نام های الن جانسون سیرلیف (رئیس جمهور لیبریا)، لیما گبووی (فعال حقوق زنان اهل لیبریا) و توکل کارمان (روزنامه نگار و فعال حقوق بشر اهل یمن) اعطا شد.

یک جایزه صلح هم به طور مشترک به یک شخص و دو سازمان اعطا شده است. جایزه صلح نوبل ۲۰۲۲ به آلس بیالیاتسکی (فعال دموکراسی خواه و مدافع حقوق بشر بلاروسی)، سازمان حقوق بشری مموریال روسیه و سازمان حقوق بشر «مرکز آزادی های مدنی» اوکراین اعطا شد.

جوانترین و پیرترین برندگان جایزه صلح

جوان‌ترین برنده جایزه صلح نوبل، ملاله یوسف‌زی پاکستانی است که هنگام دریافت جایزه صلح ۲۰۱۴ تنها ۱۷ سال سن داشت. این جایزه به خاطر مبارزه با سرکوب کودکان و جوانان و برای حق آموزش همه کودکان، به طور مشترک به او و کایلاش ساتیارسی از هند اعطا شد. مسن ترین برنده جایزه صلح نوبل جوزف روتبلات، فیزکیدان لهستانی – انگلیسی، است که در سال ۱۹۹۵ و در ۸۷ سالگی به خاطر تلاش هایش برای کاستن از نقش تسلیحات هسته ای در سیاست بین الملل، برنده جایزه شد.

برندگان زن جایزه صلح نوبل

از ۱۱۱ نفری که جایزه صلح نوبل را دریافت کردند، ۱۹ نفر زن هستند که دو نفر از آنها ایرانی اند. اولین باری که جایزه صلح نوبل به یک زن اعطا شد سال ۱۹۰۵ به برتا فون زاتنر بود و آخرین بار هم در سال ۲۰۲۳ به نرگس محمدی تعلق گرفت.

برندگان چندباره جایزه صلح نوبل

کار کمیته بین المللی صلیب سرخ (ICRC) سه بار در سال های ۱۹۱۷، ۱۹۴۴، و ۱۹۶۳ توسط جایزه صلح نوبل مورد تقدیر قرار گرفته است که از این نظر رکورددار است. علاوه بر این، هانری دونانت ، بنیانگذار کمیته بین‌المللی صلیب سرخ، اولین جایزه صلح نوبل را در سال ۱۹۰۱ دریافت کرد. کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل متحد نیز در سال های ۱۹۵۴ و ۱۹۸۱ برنده جایزه صلح نوبل شد. لینوس پاولینگ هم که در سال ۱۹۵۴ برنده جایزه نوبل شیمی شده بود، در سال ۱۹۶۲ به پاس مبارزاتش علیه مسابقه تسلیحات هسته ای شرق و غرب، جایزه صلح را از آن خود کرد.

تنها برنده ای که جایزه صلح نوبل را رد کرد

له دوک تو، دیپلمات ویتنامی، که جایزه صلح نوبل ۱۹۷۳ را به طور مشترک با وزیر امور خارجه آمریکا، هنری کیسینجر، برنده جایزه صلح نوبل شده بود، تنها کسی است که این جایزه را رد کرده است. آنها به خاطر مذاکره بر سر توافقنامه صلح و پایان جنگ ویتنام جایزه دریافت کردند. لو دوک تو گفت که در موقعیتی نیست که بتواند جایزه نوبل را بپذیرد و دلیل آن را اوضاع ویتنام عنوان کرد. ژان پل سارتر تنها شخص دیگری است که جایزه نوبل در ادبیات را در سال ۱۹۶۴ رد کرد.

جایزه صلح نوبل پس از مرگ

یک جایزه صلح نوبل پس از مرگ اعطا شده است که آن هم به داگ هامرشولد، دبیرکل سوئدی سازمان ملل متحد در سال ۱۹۶۱ تعلق گرفت. هامرشولد که دومین دبیرکل سازمان ملل بود، در این سال طی یک سانحه هوایی کشته شد. از سال ۱۹۷۴، اساسنامه بنیاد نوبل تصریح می کند که نمی توان جایزه را به فرد درگذشته اعطا کرد، مگر اینکه مرگ پس از اعلام جایزه نوبل اتفاق افتاده باشد. در سال ۱۹۳۱ جایزه نوبل ادبیات نیز پس از مرگ به اریک اکسل کارلفلد تعلق گرفته بود.

برنده غیرمنتظره جایزه صلح نوبل؟

بسیاری فکر می کنند که وینستون چرچیل جایزه صلح نوبل را دریافت کرده است، اما او در واقع جایزه نوبل ادبیات در سال ۱۹۵۳ را به خود اختصاص داده است. البته چرچیل نامزد جایزه صلح نوبل هم شده بود.

هیتلر و دیگر نامزدهایی که جایزه نگرفتند

احتمالا در این بخش با جالب توجه ترین نام های مربوط به جایزه صلح نوبل طرفیم.

جوزف استالین ، دبیرکل حزب کمونیست اتحاد جماهیر شوروی (۱۹۲۲-۱۹۵۳)، در سال های ۱۹۴۵ و ۱۹۴۸ به خاطر تلاش هایش برای پایان دادن به جنگ جهانی دوم نامزد دریافت جایزه صلح نوبل شد.

مهاتما گاندی ، یکی از مهم ترین نمادهای عدم خشونت در قرن بیستم، در سال‌های ۱۹۳۷، ۱۹۳۸، ۱۹۳۹، ۱۹۴۷ و سرانجام کمی قبل از ترور در ژانویه ۱۹۴۸ نامزد شد. گاندی این جایزه را دریافت نکرد و کمیته نوبل نروژ هم تصمیم گرفت که در آن سال جایزه ای را به این دلیل که «کاندیدای زنده مناسبی وجود نداشت» به کسی اهدا نکند.

آدولف هیتلر هم یک بار در سال ۱۹۳۹ نامزد این جایزه شد. رهبر آلمان نازی در سال ۱۹۳۹ توسط «ئی. سی. جی برانت»، از اعضای پارلمان سوئد نامزد دریافت جایزه صلح نوبل شد. ظاهرا، برانت هرگز فکر نمی کرد که این نامزدی را جدی بگیرند. برانت یک ضد فاشیست فداکار بود و این نامزدی را بیشتر به عنوان انتقادی طعنه آمیز از مباحث سیاسی جاری در سوئد در نظر گرفته بود. در آن زمان، تعدادی از نمایندگان پارلمان سوئد، نویل چمبرلین، نخست وزیر وقت بریتانیا را نامزد دریافت جایزه صلح نوبل کرده بودند، نامزدی که برانت با شک و تردید فراوان به آن نگاه می کرد. با این حال، نیت طنز برانت مورد استقبال قرار نگرفت و نامزدی هیتلر به سرعت در نامه ای به تاریخ ۱ فوریه ۱۹۳۹ پس گرفته شد. بنیتو موسولینی، دیکتاتور فاشیست ایتالیا و متحد هیتلر در جنگ جهانی دوم هم از جمله نامزدهای ناکام جایزه صلح نوبل است.

علاوه بر اینها، شماری دیگر از اعضای خانواده های سلطنتی، رهبران سیاسی و روسای جمهور، هنرمندان، و حتی اقتصاددانان و ورزشکاران هم نامزد جایزه صلح نوبل شدند، بی آنکه به آن دست یابند.

البته نامزد شدن برای جایزه نوبل به معنای یک تاییدیه رسمی از طرف نهادهای مرتبط به این جایزه نیست. نامزدهای جایزه صلح نوبل نیازی به دعوت نامه ندارند و می توانند از تمام نقاط جهان به کمیته نوبل نروژ معرفی شوند. واجد شرایط بودن گسترده نامزدها به این معنی است که هزاران نفر – بدون وابستگی به کمیته نوبل – می توانند نامی را مطرح کنند و نظر خود را در مورد اینکه چرا یک نامزد را شایسته می دانند، بگویند. این چیزی است که روند انتخاب جایزه صلح نوبل را با بسیاری از جوایز دیگر که کمیته و مسئولین برگزارکننده همه نامزدها و همچنین برنده نهایی را انتخاب می کنند، متفاوت می کند.