قدیمی‌ترین شواهد استفاده از گیاه روانگردان حرمل (اسپند وحشی) در عصر آهن عربستان

تحریریه حرف مرد: علی شاهرخ- در استان تبوک در شمال‌غربی عربستان، جایی در دل شن‌های یک واحه فراموش‌شده، باستان‌شناسان قدیمی‌ترین شواهد شناخته‌شده از کاربرد آیینی گیاه «حرمل» (Peganum harmala)، که با نام «رود سوری» (Syrian rue) نیز شناخته می‌شود، را کشف کرده‌اند؛ گیاهی که هم خاصیت روان‌گردان دارد و هم در طب سنتی کاربردهای گسترده‌ای داشته است.

بیش از ۲۷۰۰ سال پیش (حدود ۷۰۰ پیش از میلاد / ۱۳۰۰ پیش از هجرت)، این بوته صحرایی ساده در مرکز آیین‌های درمانی و معنوی پیچیده‌ای از جمله مراسم تدفین قرار داشت که تا همین اواخر از نظرها پنهان مانده بود.

اکنون به لطف پیشرفت‌های تحلیل زیست‌مولکولی و همکاری میان مؤسسه انسان‌زیست‌سنجی ماکس پلانک (Max Planck Institute of Geoanthropology)، دانشگاه وین و کمیسیون میراث عربستان سعودی (Saudi Arabia’s Heritage Commission)، دانشمندان موفق شده‌اند ردپای شیمیایی این گیاه قدرتمند را که مردم در عصر آهن می‌سوزاندند و دود مقدس آن را استنشاق می‌کردند، کشف کنند. یافته‌های آنان در آخرین شماره نشریه «Communications Biology» منتشر شده است.

آنچه آن‌ها یافته‌اند، صرفاً روایتی جدید در تاریخ گیاه‌داروشناسی (pharmacobotany) نیست؛ بلکه به وجود یک سنت ناشناخته آیین‌دارویی در جوامع عربی پیشااسلامی اشاره دارد.

آتش، دود و سنگ: راز آیین‌های باستانی

این کشف بر پایه بقایای آلی به‌جامانده در ابزارهای بخور و مشعل‌های سنگی است که در یک آرامگاه چنداتاقه در یکی از واحه‌های منطقه تبوک کشف شده‌اند؛ منطقه‌ای به نام قُرَیَّه که به خاطر سفال‌های رنگارنگ و موقعیتش در مسیرهای بازرگانی و مهاجرتی جهان باستان شهرت دارد.

دانشمندان با استفاده از روش کروماتوگرافی مایع با کارایی بالا و طیف‌سنجی جرمی دومرحله‌ای (HPLC-MS/MS)، موفق شدند سه آلکالوئید بتا-کربولینی قوی را ا از امضاهای شیمیایی گیاه پگانوم هارمالا جداسازی کنند که شامل هارمین، هارمالین و تتراهیدروهارمین است.

این ترکیبات، نشانه‌های شیمیایی خاص گیاه حرمل هستند. این مواد نه‌تنها خاصیت روان‌گردانی دارند، بلکه دارای ویژگی‌های ضدباکتری و ضدالتهابی نیز هستند و همچنان در طب سنتی در خاورمیانه و آسیای مرکزی استفاده می‌شوند.

اهمیت این کشف بی‌سابقه است. دکتر باربارا هابر، نویسنده اصلی این مطالعه، در یک بیانیه درباره قدیمی‌ترین شواهد استفاده از گیاه روانگردان حرمل در عربستان گفت: «این نخستین مدرک موثق استفاده از حرمل در زمینه آیینی در سراسر جهان است. نتایج ما نشان می‌دهد که مردم عربستان در عصر آهن در حال آزمایش داروهای پیشرفته گیاهی بوده‌اند، نه فقط برای درمان، بلکه برای دگرگونی حسی و آیینی در احوال خود.»

علاوه بر آن، حرمل تنها به‌عنوان پیشکشی در آرامگاه‌ها دفن نمی‌شد، بلکه دانه‌های آن نیز سوزانده و دود می‌شدند، که به‌احتمال قوی بخشی از آیین‌های تطهیر یا رویابینی در زمان مرگ یا پس از مرگ بوده‌اند. به عبارتی، عزاداران عرب باستان به گمان خود یک شی مقدس را استنشاق می‌کردند، و از طریق بو و دود، با قلمرو مردگان و زندگان ارتباط برقرار می‌کردند.

روح در دود: قدرت کهن حرمل

گیاه پگانوم هارمالا هزاران سال است که در بیشتر مناطق دنیای قدیم شناخته‌شده است. امروزه نیز همچنان در خانه‌ها سوزانده می‌شود تا چشم‌زخم را دور کند، بیماری را برطرف سازد یا مراسم را تقدیس کند. همچنین در ترکیب با گیاهان دیگر برای ایجاد حالات تغییر یافته هوشیاری یا کشف و شهود معنوی به کار می‌رود.

اهمیت مطالعه اخیر در این است که نشان می‌دهد که این‌گونه آیین‌ها باقی‌مانده دوران معاصر نیستند، بلکه بخشی از یک سنت تاریخی طولانی‌اند. مردم قریّه بیش از ۲۵۰۰ سال پیش به خواص گوناگون این گیاه پی برده بودند که نشان می‌دهد درک آن‌ها از جهان بسیار فراتر از بقا یا امرار معاش معمول بوده است. آنان با گیاهان همچون واسطه‌هایی برای درمان، محافظت و تجربه روحانی و شهودی کار می‌کردند.

پروفسور مارتا لوسیانی، یکی از مسئولان این پروژه می‌گوید: «این کشف درک ما از فرهنگ‌های اولیه عربستان را کاملاً بازنویسی می‌کند. این نشان‌دهنده سطحی از پیچیدگی شناختی و فرهنگی است، جایی که حوزه‌های دینی و درمانی در زمینه‌هایی آیینی به هم می‌پیوندند.»

این بازنگری از عربستان عصر آهن، روایت‌های پیشین را که جوامع بیابانی را حاشیه‌نشین فرهنگی می‌دانستند، زیر سؤال می‌برد. در عوض، شبکه‌ای از دانش گیاه‌شناسی، پیچیدگی معنوی و آزمایش‌‌های محلی در داروشناسی را نشان می‌دهد که با مناطقی مانند آمریکای جنوبی، آسیای مرکزی یا دره سند قابل مقایسه است.

پژواک در زمان: درمان، حافظه و میراث

این داستان فقط درباره استخوان‌های قدیمی و ابزارهای علمی نیست. کشف بقایای حرمل در قریّه پلی است میان گذشته و حال با میراث فرهنگی ناملموس. این کشف تایید می‌کند که جوامع باستانی عربستان، «بوم‌شناسی معنوی» (spiritual ecology) را تمرین می‌کردند و گیاهان خاصی را نه فقط به‌عنوان ابزار درمانی، بلکه به‌عنوان واسطه‌هایی برای ارتباط با جهان ماورایی و ابزار امر قدسی می‌نگریستند.

در زمانی که جهان بیش از پیش به حفظ طب سنتی و دانش بومی متعهد شده است، کشفیات قریّه ارزشی فراتر از تاریخی دارند و روایتگر یک تداوم فرهنگی هستند. همان‌گونه که احمد ابوالحسن از کمیسیون میراث عربستان سعودی اشاره کرد: «ما تنها آثار را حفظ نمی‌کنیم، ما دانشی را احیا می‌کنیم که هنوز در سنت‌های شفاهی، عادات خانگی و آیین‌های نیاکانی حضور دارد.»

برای انسان‌شناسان و باستان‌شناسان، اهمیت این کشف عظیم است. با پیوند میان تحلیل شیمیایی، زمینه‌های باستان‌شناختی و تاریخ فرهنگی، الگویی برای شناسایی چگونگی تداوم دانش باستانی در آموزه‌های بومی داروشناسی، معنویت و تاب‌آوری فرهنگی در زمان حال فراهم می‌شود.

در واقع، دودی که از سنگ‌سوزهای قریّه به آسمان می‌رفت، صرفاً یک آیین نبود، آن یک زبان، یک دارو و یک میراث بود.

منبع: ancient-origins