راهنمای امید دادن به نوجوانان در شرایط جنگی

در روزهای پراضطراب جنگ یا بحران، تمرکز خانواده‌ها اغلب روی تأمین نیازهای فوری و تصمیم‌گیری‌های بزرگسالانه است. در این میان، نوجوان‌ها اغلب در حاشیه قرار می‌گیرند، نه کودک‌اند که از واقعیت‌ها دور نگه داشته شوند، نه بزرگ‌سالی که سهمی از تصمیم‌گیری داشته باشند. اما نادیده‌گرفتن آن‌ها، تنها بخشی از فشار روانی بحران را جابه‌جا می‌کند. اگر نقش نوجوانان به‌درستی تعریف شود، آن‌ها می‌توانند نه‌تنها به خانواده کمک کنند، بلکه از دل بحران، تصویری روشن‌تر و پایدارتر از خود بسازند.

نوجوانی در سایه بحران

نوجوانی، به خودی خود، دوره‌ای‌ست میان کودکی و بزرگ‌سالی؛ زمانی برای تجربه‌کردن استقلال و ساختن هویت شخصی. حالا تصور کنید همین دوره‌ ناپایدار، با جنگ یا بحران‌ خانوادگی همراه شود: از بین‌رفتن خانه، بیماری یکی از والدین، جابه‌جایی، یا اضطراب مداوم ناشی از ناامنی.

در این وضعیت، نوجوان اغلب با تضاد مواجه است. از او انتظار می‌رود “کمک کند”، اما نه‌آن‌قدر که تصمیم بگیرد یا نظر بدهد. گاه به او وظایف بزرگ‌سالانه سپرده می‌شود، اما همچنان در معرض محدودیت‌های کودکانه قرار دارد. این تعلیق نقش، اگر مدیریت نشود، می‌تواند به احساس بی‌ارزشی، انزوا یا حتی پرخاشگری منجر شود.

مشارکت بدون فشار چرا مهم است؟

برای نوجوان، کمک‌کردن تنها یک وظیفه خانوادگی نیست؛ فرصتی‌ست برای شکل‌گیری احساس مؤثر بودن. این احساس، پایه‌ای مهم برای عزت نفس و هویت سالم در آینده است.

زمانی‌که نوجوان احساس کند مشارکتش واقعی، قابل اتکا و محترم شمرده شده، حتی در یک بحران سنگین، از درون رشد می‌کند. برعکس، وقتی مشارکتش نادیده گرفته می‌شود یا نقش او صرفا در انجام کارهای تحمیلی خلاصه می‌شود، احتمالاً با بی‌انگیزگی یا عقب‌نشینی واکنش نشان خواهد داد.

چه نقش‌هایی واقع‌گرایانه‌اند؟

مشارکت نوجوان نباید به‌معنای فداکاری یا جایگزینی نقش بزرگ‌سال باشد. در عوض، مشارکت‌هایی ساده، اما مشخص و قابل تداوم می‌تواند تأثیرگذارتر باشد. چند نمونه‌ قابل اجرا:

وظایف روزمره اما مهم

کارهایی مثل مراقبت از خواهر یا برادر کوچک‌تر، کمک در تهیه غذا، نظم‌دادن به وسایل در شرایط جابه‌جایی، یا پیگیری زمان استفاده از منابعی مثل برق و آب.
این وظایف معمولا ساده‌اند، اما زمانی‌که به‌طور جدی به نوجوان سپرده می‌شوند، حس اعتماد متقابل ایجاد می‌کنند.

نقش در گفت‌وگوها

دعوت نوجوان به شنیدن و نظر دادن در تصمیم‌های مربوط به خانواده حتی در سطح جزیی می‌تواند تأثیر چشمگیری داشته باشد. گاهی حتی پرسیدن یک سؤال ساده، مثل «تو نظرت چیه؟» می‌تواند پایه‌ گفت‌وگویی شود که به نوجوان نشان دهد جایگاه دارد.

مهارت‌های ارتباطی و دیجیتال

بسیاری از نوجوانان در استفاده از ابزارهای دیجیتال از والدین خود جلوترند. در شرایط جنگی، جایی‌که اطلاع‌رسانی دقیق و سریع اهمیت دارد، نوجوان می‌تواند نقش مهمی در بررسی اخبار، آموزش اعضای دیگر خانواده در استفاده از اپلیکیشن‌ها، یا دریافت اطلاعات اضطراری ایفا کند.

مشارکت سالم در برابر بزرگ‌سالی زودرس

خطر اصلی زمانی بروز می‌کند که مشارکت به‌معنای بر دوش گرفتن بار روانی خانواده تعبیر شود. نوجوانی که تبدیل به «ستون خانواده» می‌شود، بدون آن‌که تکیه‌گاهی برای خودش داشته باشد، به‌مرور دچار فرسودگی روانی می‌شود. در این شرایط، ممکن است نقش خود را قهرمانانه بداند، اما در عمل، با اضطراب، انزوا و فشار بلندمدت روبه‌رو شود.

مشارکت زمانی سالم است که همراه با حفظ هویت نوجوانی باشد. یعنی نوجوان همچنان حق داشته باشد گاهی بی‌حال باشد، وقت شخصی داشته باشد، موسیقی گوش کند، بخندد یا بترسد بدون آن‌که بابت این احساس‌ها سرزنش شود.

تجربه‌ای که در آینده باقی می‌ماند

مطالعات سازمان‌های بین‌المللی مانند یونیسف نشان می‌دهند نوجوانانی که در بحران‌ها مشارکت کنترل‌شده و معنادار دارند، از نظر روانی وضعیت پایدارتری پیدا می‌کنند. آن‌ها اضطراب کمتری تجربه می‌کنند، احساس مسئولیت بالاتری دارند و پس از پایان بحران، راحت‌تر به زندگی عادی برمی‌گردند.

برای بسیاری از نوجوانان، همین تجربه مشارکت می‌تواند تبدیل به نقطه عطفی در شکل‌گیری هویت شخصی شود. نه به‌عنوان «قهرمان بحران»، بلکه به‌عنوان عضوی از خانواده که در سختی‌ها هم حضور داشت و تأثیرگذار بود.

به درک بهتر نوجوان از دنیا و خود کمک کنید

در شرایط بحرانی، از جمله در زمان جنگ، نوجوانان نباید نادیده گرفته شوند یا صرفا به‌عنوان کسانی تلقی شوند که باید اطاعت کنند یا بی‌دردسر بمانند. با تعریف نقش‌هایی متناسب، واقعی و قابل‌اجرا، می‌توان به آن‌ها فرصتی داد که هم به خانواده کمک کنند، هم احساس شخصیت و معنا پیدا کنند. نوجوانی که نقش داشته باشد، مشارکت کند و درعین‌حال هویت مستقل خود را حفظ کند، تنها از بحران عبور نمی‌کند بلکه از دل آن، با درک دقیق‌تری از خود بیرون می‌آید.

منبع: تبیان