پاسخ علوم اعصاب به یک پدیده مرموز: چرا گاهی ذهن ما کاملاً خالی می‌شود؟
تحقیقات جدید نشان می‌دهد پدیده "ذهن خالی" که در آن به نظر می‌رسد افکارمان ناگهان ناپدید می‌شوند، یک حالت ذهنی مستقل است که با تغییرات مشخص در فعالیت مغز همراه بوده و شبیه به خواب موضعی بخش‌هایی از مغز است.
به گزارش حرف مرد، ما ذهن را معمولاً به عنوان محلی سرشار از افکار و احساسات می‌شناسیم. این ذهن پویا در قالب «حالات ذهنی» ظاهر می‌شود؛ پدیده‌هایی گذرا که بر پایه‌ی نوع رابطه‌ی ما با محتوا شکل می‌گیرند؛ خواه خاطره‌ای باشد، تصوری، یا احساسی همچون ترس. در این میان، جریان افکار چیزی جز دنباله‌ای از این حالات نیست.
افکار می‌توانند شخصی یا اجتماعی باشند، به آینده یا گذشته مربوط شوند، یا حتی در زمانی که درگیر فعالیت خاصی نیستیم، بی‌صدا در ذهن جاری شوند. افزون بر این، ذهن قادر به درک اطلاعات محیطی و درونی از طریق حواس و سیستم‌های داخلی بدن است.
با این حال، لحظاتی وجود دارد که ذهن ما ظاهراً خالی از هرگونه محتوایی می‌شود؛ گویی رشته‌ی افکار گسسته شده است. این تجربه، که اصطلاحاً «خالی شدن ذهن» (Mind Blanking) نامیده می‌شود، توجه دانشمندان علوم اعصاب را به خود جلب کرده است.
همچنین بخوانید: اثر شوکه‌کننده غذاهای چرب و شیرین بر مغز انسان
از وقفه‌های ذهنی تا پژوهش‌های نوین
خالی شدن ذهن به عنوان قطع موقت آگاهی یا از دست دادن رد افکار در لحظه تعریف می‌شود. گاهی این حالت به عنوان نوعی لغزش در توجه نیز در نظر گرفته می‌شود و می‌تواند ناشی از نقص در بازیابی حافظه، کاهش فراآگاهی یا افت توجه باشد.
این پدیده‌ی جذاب نخستین بار به عنوان یکی از جلوه‌های سرگردانی ذهنی شناخته شد. اما محققان اکنون معتقدند که خالی شدن ذهن ویژگی‌های منحصربه‌فردی دارد که آن را از خیال‌پردازی صرف متمایز می‌کند. گاه این حالت با احساس خواب‌آلودگی یا کند شدن شناختی همراه است و به همین دلیل، ارزش مطالعه‌ی مستقل دارد.
در همین راستا، جمعی از پژوهشگران بین‌المللی یافته‌های خود را در بیست‌وپنجمین نشست سالانه‌ی انجمن مطالعه علمی هوشیاری در آمستردام گرد هم آوردند و بر لزوم بررسی خالی شدن ذهن به عنوان یک پدیده‌ی مجزا تأکید کردند.
چگونه ذهن ما ناگهان خاموش می‌شود؟
تحقیقات تازه نشان می‌دهد که در زمان خالی شدن ذهن، مغز به فعالیت خود ادامه می‌دهد، اما نوع این فعالیت تغییر می‌کند. در این حالت، نواحی مختلف مغز که معمولاً در پردازش آگاهانه دخیل هستند، کاهش فعالیت نشان می‌دهند. این تغییرات مشابه الگوهای خواب هستند، با این تفاوت که فرد همچنان بیدار است.
پژوهشگران با بررسی داده‌های اسکن مغزی (fMRI و EEG) دریافتند که در هنگام خالی شدن ذهن، سیگنال‌های عصبی پیچیدگی کمتری دارند و اتصال میان مناطق مغزی دستخوش تغییر می‌شود. حتی پدیده‌هایی شبیه به امواج خواب در مغز بیدار مشاهده شده است.
ذهن خاموش؛ در خواب یا بیداری؟
تحقیقات همچنین پیوندهایی میان خالی شدن ذهن و حالات ذهنی ناشی از مدیتیشن یا گذار به خواب یافته‌اند. آدریانا آلکاراز از دانشگاه ادینبورگ بیان می‌کند که مغز در این حالت به سطحی از هوشیاری اولیه بازمی‌گردد؛ حالتی که در آن فعالیت مغزی ادامه دارد، اما پردازش آگاهانه‌ی مشخصی در جریان نیست.
بر اساس این نظریه‌ها، خالی شدن ذهن ممکن است بازتابی از تلاش مغز برای حفظ انرژی یا بازسازی شناختی در مواجهه با فشارهای روانی باشد.
چرا باید بیشتر درباره‌ی این پدیده بدانیم؟
مطالعه‌ی خالی شدن ذهن به ما کمک می‌کند تا نه‌تنها لحظات غیرمعمول فعالیت مغزی را بهتر درک کنیم، بلکه مسیر تازه‌ای برای فهم تجربه‌های ذهنی عمیق‌تر همچون مراقبه یا رؤیا بیابیم.
در دنیایی که ذهن‌ها به شکلی مداوم درگیرند، شاید پرداختن به خلاء‌های ذهنی فرصتی باشد برای کشف نیاز انسان به مکث، سکوت و بازسازی.
